پروژه ابتکار کمربند-جاده چین (Belt and Road Initiative) (راه ابریشم جدید و مدرن)، برای اولین بار توسط رئیس جمهور چین شی جین پینگ در سفر به قزاقستان در سال ۲۰۱۳ مطرح شد. این طرح به دنبال اتصال آسیا با آفریقا و اروپا از طریق شبکه های زمینی و دریایی با هدف بهبود یکپارچگی منطقه، بازگشت تجارت از دریا و هوا به خشکی و همچنین افزایش رشد اقتصادی است. طرح دارای ابعاد متعدد و مختلف اقتصادی- تجاری، علمی- فرهنگی و حتی ژئوپلتیک و امنیتی است.
تقریبا 4.4 میلیارد نفر (65 درصد) از جمعیت جهان و 21 تریلیون از تولید ناخالص جهانی را در بر می گیرد.
از دو بخش کمربند اقتصادی «جاده ابریشم جدید» و «جاده ابریشم دریایی» تشکیل شده است.
داده‌های آماری از سرمایه‌گذاری ۲۴۰ میلیارد دلاری چین در ۲۲ کشور در حال توسعه از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۲۱ میلادی برای تحقق پروژه حکایت دارند.
آرژانتین با ۱۱۱.۸ میلیارد دلار، پاکستان با ۴۸.۵ میلیارد دلار و مصر با ۱۵.۶ میلیارد دلار بیشترین وام را دریافت کرده‌اند و ۹ کشور جهان هم وام‌هایی با مبلغی کمتر از یک میلیارد دلار داشته‌اند.
کشورهای حاضر در پروژه
بر اساس اطلاعات رسمی، در مارس ۲۰۲۲ تعداد نزدیک به ۱۵۰ کشور و ۳۲ سازمان بین المللی موافقت نامه همکاری برای BRI امضا کرده بودند.
۴۴ کشور در جنوب صحرای آفریقا / ۳۵ کشور در اروپا و آسیای مرکزی / ۲۵ کشور در شرق آسیا و اقیانوس آرام (از جمله چین)
۲۱ کشور در آمریکای لاتین و کارائیب / ۱۸ کشور در خاورمیانه و شمال آفریقا/ ۶ کشور در جنوب شرق آسیا
BRI همچنین با ۱۸ کشور اتحادیه اروپا (EU) و ۹ کشور G20 همکاری می کند.
اهداف استراتژیک چین از ارائه این طرح:
- 1. تعمیق همگرایی اقتصادی منطقه ای و تضمین جریان انرژی از طریق خشکی از آسیای مرکزی و روسیه به منظور کاهش خطر ممانعت‌های دریایی، به‌خصوص در دو آبراه حساس، تنگه مالاکا (که 80 درصد از ترانزیت‌های نفتی چین با گذر از آن انجام می‌شود) و تنگه هرمز (که حدود دو پنجم از واردات نفتی چین از این تنگه عبور می‌کند).
- 2. پیشبرد پروژه‌های توسعه برای آرام کردن سین‌کیانگ، استان غربی ناآرام، اما غنی از نظر انرژی که جدایی‌طلبان اویغور در راستای ﺗﺄسیس دولت ترکستان شرقی، بارها علیه دودمان هان به جنگ برخاسته‌اند.
- 3. ایجاد زمینه برای ثبات و یکپارچگی بیشتر در منطقه از طریق محصور کردن همسایگان غربی چین در ناحیه‌ای از رونق و شکوفایی که تا اروپا گسترش می‌یابد و پکن در هسته سیاسی اقتصادی آن قرار دارد.
- با این طرح، چین می تواند به یک مسیر ترانزیتی زمینی جایگزین برای صدور کالا به اروپا دست یابد. (کاهش زمان ترانزیت از 20 تا 40 روز به 11 روز)
سرمایه گذاران
پروژه های جاده ابریشم توسط بانکهای دولتی چین و یک مجموعه از صندوقهای چندجانبه و دولتی، مثل صندوق جاده ابریشم، بانک توسعه زیرساخت آسیایی و بانک توسعه بریکس ﺗﺄمین خواهد شد.
نقدها و چالش ها
منتقدان می‌گویند کشورهای فقیرتر را دچار میلیاردها دلار بدهی می‌کند.
آنها این جاده ابریشم جدید را جزئی از سیاست خارجی دولت چین می‌دانند.
رقبای غربی، حکومت چین را متهم به تصاحب زمین در کشورهای دیگر، بهره‌برداری نظامی و گیرانداختن این کشورها در وام‌هایی با بهره سنگین متهم می‌کنند.
سران گروه ۷ در نشست اخیر خود تصمیم گرفتند ۶۰۰ میلیارد دلار برای مقابله با این طرح اختصاص دهند. رویکرد اقتصادی گروه ۷ برای مقابله با چین با یک رویکرد دفاعی-امنیتی نیز همراه است.
برخی تحلیلگران، این طرح را در راستای توسعه جهانی شدن با الگوی چینی می‌دانند، که قصد دارد نظم اقتصادی جهان را از نو صورت بندی کند و کشورها و شرکت‌ها را در مدار اقتصاد چین قرار دهد.
غربی ها معتقدند استانداردهای بین المللی در حوزه هایی نظیر شفافیت، حقوق کارگران محلی و مسائل زیست محیطی در این طرح ابتکاری رعایت نشده است
جایگاه ایران
«ایران کشوری ایده آل در منطقه خاورمیانه برای پیشبرد پروژه کمربند و جاده است و متقابلا، همکاری با چین کلیدی برای توسعه اقتصادی ایران خواهد بود.» (روزنامه چاینا دیلی در آستانه سفر رئیسی به چین)
جایگاه ایران تقویت خواهد شد. امنیت ایران را به یک موضوع مهم در معادلات منطقه‌ای تبدیل خواهد کرد.
تهران خواهد توانست از این پتانسیل، هم برای رسیدن به اهداف ژئوپلتیک و هم برای حق ترانزیت کالاها، بهره مند شود.
امیدها برای افزایش سرمایه گذاری چین در پروژه‌های زیربنایی ایران افزایش می یابد
ایران تنها گزینه موجود برای دسترسی به خلیج فارس و آبهای آزاد برای کشورهای این منطقه است.
این طرح می تواند اقتصاد ایران را به اقتصاد جهانی پیوند داده و متقابلا اقتصاد جهانی را به ایران وابسته کند.
ایران در راستای تکمیل و گسترش راههای ارتباطی خود با کشورهای منطقه، طرح هایی را در دست اجرا دارد شامل:
- بازسازی راه آهن تفتان - کویته در پاکستان برای اتصال شبکه های راه آهن سراسری ایران و پاکستان که اروپا و آسیا را به هم پیوند میدهد.
- اتصال ایران و جمهوری آذربایجان از طریق راه آهن قزوین- رشت انزلی- آستارا
- خط آهن چابهار - سرخس، که جنوب شرق ایران را از بندر چابهار (تنها بندر اقیانوسی ایران) به سرخس در شمال شرق در مرز ترکمنستان، آسیای مرکزی را به آبهای اقیانوس هند متصل می کند. در میانه این راه، راه آهن خواف - هرات، افغانستان را از نزدیکترین فاصله ریلی به اقیانوس هند متصل می کند.
چالش ها:
-به دلیل تحریم ها، در ایران هنوز اقدام مهمی در راستای گسترش همکاریهای دو کشور در قالب این طرح صورت نگرفته است.
-دشواری های تعاملات مالی ایران و چین مهمترین چالش پیش روی دو کشور و شرکت های آنان در پیشبرد همکاری ها در قالب این ابتکار است.
-در دهه 90 فرصت پیوستن به طرح با روی کار آمدن تفکری که نگاه به غرب داشت از بین رفت.
-در حال حاضر کشورهای درگیر با این طرح سعی دارند تا با راه اندازی طرح فراخرز ایران را از جاده ابریشم حذف کنند.
-در شمال، باکو و ترکیه با صحنه گردانی احتمالا ناتو و آمریکا در حال بهم ریختن مرز‌های ایران و شاید حتی تلاش برای قطع کریدور ایران و ارمنستان است.
-از غرب نیز عراق دست به یک برنامه ریزی پیچیده زده است و از طرح خود برای اتصال به اروپا پرده برداشت. این پروژه هفده میلیارد دلاری به نام «مسیر توسعه» هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد و در صورت تکمیل نهایی، می‌تواند ۱۲۰۰ کیلومتر از مرز شمالی با ترکیه تا خلیج فارس در جنوب عراق را به یکدیگر متصل کند.
-شاید بزرگ‌ترین ضربه در آخرین این دور زدن‌ها این بار با ضربه و هماهنگی هند و عربستان بر بنادر ایران زده شده است و در اجلاس گروه بیست از یک کریدور جدید رونمایی شد که مسیر آن نیز، هند، عربستان، اسرائیل و در نهایت اروپاست و در واقع با این مسیر جدید نه فقط نوار ترانزیتی ایران که مسیر نزدیک‌تر بوده از دست می‌رود، بلکه تقریبا تمامی بنادر جنوب ایران از مسیر ترانزیتی هند حذف می‌شوند.
-کشورهایی هستند که رقیب چین محسوب می شوند اما با ایران روابط حسنه ای دارند مانند هند. در این راستا باید ضمن تقویت روابط با چین با کشورهای مزبور نیز همکاری های اقتصادی و تجاری را تقویت کرد.
-کشورهایی هستند که رقیب چین نیستند اما رقیب جمهوری اسلامی ایران محسوب می شوند مانند ترکیه و برخی کشورهای حوزه خلیج فارس. در این زمینه باید ضمن رصد و شناسایی اقدامات و تعاملات این کشورها با چین، با اتخاذ تدابیر لازم برای تقویت و تکمیل زیرساخت ها و افزایش سهم تجارت خارجی و تعداد کشورهای طرف تجاری، سهم بازرگانی خارجی و تعاملات اقتصادی کشور با چین و سایر کشورهای مؤثر را، حفظ و ارتقا بخشید.
پیشنهاداتی برای بهره گیری از این طرح برای ایران:
الف) جمهوری اسلامی ایران باید نسبت به نحوه تعامل با چین موضع روشن و مشخصی داشته باشد؛ به نحوی که یکپارچگی و اتخاذ مواضع و رویکردهای اصولی مبتنی بر منافع بلندمدت در تعامل با چین وجود داشته باشد.
ب) تشکیل کمیته فراقوه ای برای پرهیز از ناهماهنگی ها و استفاده حداکثری از ظرفیت ها و فرصت های ابتکار کمربند و راه ضرورت دارد.
ج) موضع کشوری نظیر چین در قبال مسائل سیاسی به ویژه در موضوع تحریم های غرب مهم و اثرگذار است و باید قبل از عقد هرگونه موافقتنامه همکاری اجرایی، نسبت به شفاف سازی این موارد اقدام لازم صورت گیرد و سپس وارد قراردادهای عملیاتی با توجه به منافع طرفین در زمینه های مختلف شد.
د) راهبرد تعامل با چین در ابتکار کمربند و راه و ذیل تفاهمنامه همکاری ۲۵ ساله، باید با لحاظ فرصت ها و تهدیدهای موجود در فضای منطقه ای و بین المللی صورت گیرد؛ به نحوی که ضمن جلوگیری از ایجاد انحصار یک طرفه در تعاملات اقتصادی با چین، امکان بهره برداری از فرصت های تعامل با کشورهای واقع در سایر کریدورهای موجود در ابتکار کمربند و راه و همچنین سایر کشورها فراهم شود.
هـ) باید در تنظیم روابط اقتصادی با چین به گونه ای اقدام کرد که به بدهی های کلان و زیاد ایران به چین منجر نشود (درصد مشخصی از بودجه عمومی کشور مشخص شود) و تلاش شود تراز همکاری های اقتصادی در سطح مناسب تعریف و عملیاتی شود.
و) تبیین نسبت و جایگاه طرح ابتکار کمربند و راه با سایر برنامه های توسعه ای جمهوری اسلامی ایران نیز ضروری است.
==============
نویسنده: اکبر منتشلو
