بیست‌وپنج سال از امضای تفاهم‌نامه کریدور بین‌المللی شمال–جنوب (INSTC) میان ایران، روسیه و هند در شهر سن‌پترزبورگ می‌گذرد؛ طرحی که قرار بود مسیر تازه‌ای برای تجارت بین‌المللی از خلیج فارس تا دریای بالتیک ایجاد کند و جایگزینی برای مسیر سنتی و پرهزینه کانال سوئز باشد.اما با گذشت یک‌چهارم قرن، این کریدور که ایران را در مرکز تجارت اوراسیا قرار می‌دهد، هنوز در مرحله نیمه‌فعال باقی مانده است.ایران با موقعیت ژئوپلیتیکی منحصربه‌فرد خود، تنها کشور منطقه است که می‌تواند پنج حوزه آبی راهبردی شامل خلیج فارس، دریای عمان، دریای خزر، دریای سیاه و دریای مدیترانه را به یکدیگر متصل کند. همین ویژگی، ایران را به حلقه‌ای حیاتی در زنجیره ترانزیتی جهان تبدیل می‌کند؛ حلقه‌ای که اگر به‌درستی فعال شود، می‌تواند مسیرهای تجاری جهانی را متحول کند و به ابزاری مؤثر در برابر فشارهای اقتصادی و سیاسی غرب بدل شود.با وجود این ظرفیت‌ها، کارشناسان معتقدند که غفلت ساختاری در داخل و رقابت‌های ژئوپلیتیکی خارجی، مانع از تجاری‌سازی کامل این کریدور شده است. در حالی که جنگ روسیه و اوکراین و تحریم‌های شدید اروپا علیه مسکو باعث افزایش تمایل روسیه به مسیرهای جایگزین از جمله ایران شده، کریدور شمال–جنوب هنوز از هماهنگی لجستیکی و دیپلماسی اقتصادی لازم برخوردار نیست. کریدور شمال–جنوب یکی از ابزارهای کلیدی ایران برای کاهش وابستگی به غرب و افزایش قدرت ژئوپلیتیکی است. اما بدون دیپلماسی فعال، اصلاح فرآیندهای ترانزیتی در مرزها و حضور مؤثر بخش خصوصی، این فرصت طلایی به نتیجه نمی‌رسد.
ایران باید به‌سرعت در جهت تسهیل تبادلات بانکی، بیمه‌ای و گمرکی میان کشورهای عضو گام بردارد و در تصمیم‌گیری‌های کلان خود دارای چالاکی باشد.
بر اساس آمارهای رسمی، حجم تجارت بین کشورهای عضو این کریدور در سال ۲۰۲۱ بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار بوده و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال ۲۰۲۵ به ۱۵۰ میلیارد دلار برسد. با این حال، سهم ایران از این تبادلات همچنان ناچیز است. حتی با وجود رشد عبور بار روسیه از مسیر ایران، هنوز بخش عمده‌ای از ظرفیت ترانزیتی کشور بلااستفاده مانده است.یوگینی بارانوف، نماینده شرکت روسی RZD Logistika در ایران، نیز در نشست اخیر حمل‌ونقل اوراسیا در تهران، اعلام کرد که این شرکت در تلاش است با تدوین تعرفه‌های یکسان و سیاست‌های مشترک، مسیر شمال–جنوب را اقتصادی و رقابت‌پذیر کند.اکنون که توازن قدرت جهانی در حال تغییر است و مسیرهای دریایی به میدان رقابت آمریکا و متحدانش بدل شده‌اند، ایران می‌تواند با فعالسازی کریدور شمال–جنوب، نه‌تنها در اقتصاد منطقه نقش‌آفرینی کند، بلکه از آن به عنوان اهرم فشار و نفوذ ژئوپلیتیکی در برابر غرب بهره گیرد.با این حال، تا زمانی که تصمیم‌گیری‌ها از شعار به اقدام عملی نرسد، این ابرپروژه همچنان روی کاغذ باقی خواهد ماند، درست مانند بسیاری از فرصت‌های از دست‌رفته دیگر.
